νεκροπόλεις - νεκροταφεία

Με τον όρο «νεκρόπολις» χαρακτηρίζεται κάθε περιοχή, όπου θάβονταν, όπως και σήμερα, στην αρχαία εποχή οι νεκροί μιας πόλης, ή ενός απλού οικισμού. Οι περιοχές αυτές ήταν πάντοτε έξω από τον περίβολο του οικισμού ή τα τείχη της πόλης και η έκτασή τους δεν ήταν ποτέ από πριν καθορισμένη. Πολλές φορές ξεπερνούσε και τις διαστάσεις του οικισμού ή της ίδιας της πόλης απ’ όπου προέρχονταν οι νεκροί. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο συνηθίστηκε ο όρος «νεκρόπολις» αντί για τον ταυτόσημο του «νεκροταφείο». Στην προϊστορική εποχή τα νεκροταφεία - νεκροπόλεις ήταν σπάνια. Σε πολλές περιοχές του προϊστορικού κόσμου, και ιδιαίτερα κατά τη νεολιθική περίοδο, τους νεκρούς τους άφηναν εκτεθειμένους έως την αποσάρκωσή τους, που γινόταν πιο γρήγορα με τη βοήθεια των σκυλιών και των σαρκοφάγων πουλιών. Ύστερα, σε μια μέρα που ασφαλώς ήταν καθορισμένη από τους νεολιθικούς ως μέρα των νεκρών, γινόταν η ομαδική ταφή των αποσαρκωμένων ή μισοαποσαρκωμένων νεκρών, σε ομαδικούς τάφους ή μέσα στα σπίτια τους, κάτω από τα χτισμένα πεζούλια που τα χρησιμοποιούσαν για τον ύπνο τους. Η συνήθεια αυτή έχει μαρτυρηθεί στο Τσατάλ Χιουγιούκ της Μικράς Ασίας και το 1970 σε μια νεολιθική θέση κοντά στην Καρδίτσα. Οπωσδήποτε όμως η ταφική αυτή συνήθεια δεν ήταν διαδεδομένη σε όλον τον νεολιθικό κόσμο. Σε πολλούς άλλους νεολιθικούς οικισμούς οι νεκροί θάβονταν κανονικά μέσα σε σκαμμένους ρηχούς τάφους ή καίγονταν και τα απομεινάρια της καύσης έμπαιναν μέσα σε ένα μικρό πιθάρι, το οποίο θαβόταν, όπως και ένας κανονικός νεκρός, μέσα σε σκαμμένο ρηχό τάφο. Όλοι αυτοί οι τάφοι με τα γεμάτα πιθάρια ή τους ίδιους τους νεκρούς πλήθαιναν, όσο τα χρόνια περνούσαν, και αποτελούσαν όλοι μαζί τις νεκροπόλεις - νεκροταφεία. Τέτοια νεολιθικά νεκροταφεία αποκαλύφτηκαν στο Χατσιλάρ της Μικράς Ασίας, στο Σουφλί, στη Μαγούλα Θεσσαλίας κ.α. Οι πρώιμες αυτές νεκροπόλεις δεν είχαν καμιά αξιόλογη οργάνωση. Δεν υπήρχαν δηλαδή μέσα σε αυτές σήματα ή άλλοι με φροντίδα κατασκευασμένοι επιβλητικοί τάφοι. Ήταν απλοί και θλιβεροί χώροι, των οποίων τα λείψανα έχουν για μας μονάχα αυστηρά επιστημονικό ενδιαφέρον. Από την εποχή του Χαλκού και πέρα συναντάμε συχνότερα εκτεταμένες νεκροπόλεις. Από αυτή μάλιστα την εποχή διαπιστώνουμε μια ιδιαίτερη φροντίδα για τον ακριβή καθορισμό της περιοχής, όπου θα ιδρυόταν η νεκρόπολις. Έτσι σήμερα με τη συγκέντρωση των ευρημάτων και την ιδιαίτερη μελέτη τους η αρχαιολογική έρευνα πιστεύει ότι οι ν. κατά κανόνα ιδρύονταν στα Α της πόλης και έξω από τα τείχη. Πολύ συχνά βέβαια, ιδιαίτερα σε προϊστορικές θέσεις αποκαλύπτονται τάφοι μέσα στον οικισμό και ακόμα μέσα στα ίδια τα σπίτια. Οι τάφοι που αποτελούσαν τις ν. ήταν πάντα κατασκευασμένοι σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής και της περιοχής. Έτσι αποκαλύφθηκαν ν. με τάφους χτιστούς (μασταμπάδες), θολωτούς, λακκοειδείς, θαλαμοειδείς, κιβωτιόσχημους· αποκαλύφτηκαν επίσης ν. με τάφους ατομικούς ή με τάφους ομαδικούς. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές του αρχαίου κόσμου οι ομαδικοί τάφοι αποτελούν το χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτισμού τους για μια ορισμένη εποχή βέβαια. Παράδειγμα είναι οι θολωτοί τάφοι των Μυκηνών ή οι μασταμπάδες της μινωικής περιόδου, τα μεγαλιθικά μνημεία της προϊστορικής Δυτικής Ευρώπης κλπ. Εκείνο όμως που χαρακτηρίζει χρονολογικά και πολιτιστικά μια νεκρόπολη δεν είναι μονάχα το είδος των τάφων, αλλά, ίσως πιο ουσιαστικά, το είδος της ταφής. Δηλαδή τα στοιχεία εκείνα που προέρχονται από την έρευνα μιας νεκρόπολης και που μας δείχνουν με κάποιο τρόπο πώς έθαβαν οι άνθρωποι τους νεκρούς τους. Βέβαια μια νεκρόπολη δεν φέρνει πάντα στο φως στοιχεία ενός μονάχα τρόπου ταφής· είναι δυνατό δηλαδή μέσα σ’ ένα αρχαίο νεκροταφείο να βρούμε ταφές που έγιναν με συγκεκριμένο τρόπο, (για παράδειγμα με καύση), και άλλες πάλι που έγιναν με απλό ενταφιασμό. Το νεκροταφείο, για παράδειγμα, της Χάμα στη Συρία είχε εκατοντάδες ταφές που έγιναν με καύση. Το μυκηναϊκό νεκροταφείο της Περατής στην Αττική είχε ταφές που έγιναν με τη συνήθεια της καύσης και άλλες πάλι που έγιναν με τον απλό ενταφιασμό. Το ίδιο συμβαίνει σε πολλά νεκροταφεία της προϊστορικής Ευρώπης, όπου οι καύσεις διαδέχονταν καμιά φορά μέσα στον ίδιο τον τάφο τους απλούς ενταφιασμούς. Η παρουσία τάφων που έγιναν με διαφορετικό τρόπο δείχνουν πως στην περιοχή όπου ανήκει το νεκροταφείο κατοικούσαν άνθρωποι με διαφορετικές ταφικές συνήθειες. Από την άποψη αυτή οι αρχαίες νεκροπόλεις αποτελούν σπουδαίο στοιχείο γνώσης γύρω από τα είδη και μέχρι ένα σημείο τη διαδικασία των ταφών, δηλαδή των ταφικών εθίμων. Επειδή όμως τα ταφικά έθιμα έχουν ως αφετηρία τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων και ειδικότερα τις αντιλήψεις τους γύρω από τον θάνατο, την ύπαρξη της ψυχής, τη μεταθανάτια ζωή κλπ., οι νεκροπόλεις αποτελούν για την έρευνα μιας πρώτης τάξης πηγή για τη γνώση της ιδεολογικής ζωής των ανθρώπων της αρχαιότητας. Δείχνουν ακόμα με την ανάλογη τοπογραφική τους θέση τη διάδοση ορισμένων ταφικών εθίμων, επομένως τη διάδοση των ιδεών και τους δρόμους που παίρνουν για να διαδοθούν αυτά τα έθιμα. Έτσι, με την έρευνα και τη μελέτη των νεκροπόλεων μπορούμε να διαπιστώσουμε και να παρακολουθήσουμε τον αριθμό και την πορεία των μεταναστευτικών κινήσεων στην αρχαιότητα. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την πλευρά της μελέτης μιας νεκρόπολης παίζουν τα ταφικά ευρήματα, τα κτερίσματα, όπως λέγονται, τα αντικείμενα δηλαδή που θάβονταν μαζί με τον νεκρό για να τον συνοδεύσουν στο τελευταίο του ταξίδι. Η συνήθεια αυτή είναι ανάγεται στα παλαιολιθικά ακόμα χρόνια. Βρέθηκαν δηλαδή μέσα σε παλαιολιθικούς τάφους χρωματισμένες πέτρες με κόκκινη ώχρα, εργαλεία από πυριτόλιθο, κοκάλινα αντικείμενα κλπ. Τα κτερίσματα αυτά σιγά-σιγά πλήθαιναν και πάντα ακολουθούσαν τις δοξασίες τις σχετικές με τη μεταθανάτια ζωή. Η συνήθεια, για παράδειγμα, να θάβονται μαζί με τον νεκρό, στην Αίγυπτο ή στο Τελ Ουμπέντ της Μεσοποταμίας, μικρά ειδώλια γυμνών γυναικών ερμηνεύτηκε ως μια συνήθεια με σεξουαλικό χαρακτήρα. Πολλοί αρχαιολόγοι ερευνητές δηλαδή πιστεύουν ότι τα μικρά αυτά, πήλινα συνήθως, αγαλμάτια των γυναικών συνόδευαν τον νεκρό για να ζωντανέψουν κάποτε και να αποτελέσουν τις παλλακίδες του. Σημαντικές επίσης πληροφορίες προέρχονται από την ίδια την κατασκευή και τη διακόσμηση των τάφων που αποτελούν τις νεκροπόλεις. Για παράδειγμα, οι μινωικές λάρνακες έδωσαν σημαντικά στοιχεία για την καθημερινή ή την επίσημη ζωή της αρχαίας Κρήτης με τις θαυμάσιες ζωγραφιές που είχαν στις εξωτερικές τους πλευρές· οι ομαδικοί τάφοι των νεκροπόλεων του πολιτισμού Σομ στη Γαλλία με τη μεγαλιθική τους κατασκευή και τις εγχάρακτες παραστάσεις των εσωτερικών τοιχωμάτων τους μας μιλούν πολύ εύγλωττα για τις θρησκευτικές δοξασίες των λαών της προϊστορικής Δύσης. Στην ίδια αυτή πλευρά του θέματος, στη σημασία δηλαδή των νεκροπόλεων για τη γνώση της ζωής και του τρόπου σκέψης των αρχαίων λαών, θα πρέπει να αναφέρουμε και τις Πυραμίδες της Αιγύπτου με τα αμύθητα κτερίσματά τους και τις ετρουσκικές σαρκοφάγους των γνωστών ετρουσκικών νεκροπόλεων της Ιταλίας, που μας έδωσαν σπουδαίες ζωγραφιές και θαυμάσια αγγεία αρχαιοελληνικών εργαστηρίων. Η νεκρόπολη των Μυκηνών με τους πασίγνωστους θολωτούς τάφους, τους «θησαυρούς» όπως τους λένε και αλλιώς, μας αποκάλυψε τον χρυσό και τα μυστικά της «πολύχρυσης» πρωτεύουσας του Αγαμέμνονα. Άλλες σπουδαίες νεκροπόλεις της Αρχαίας Ελλάδας ήταν η νεκρόπολη της Δημητριάδας, δίπλα στον Βόλο, «καθιερωμένη» στην Πασικράτα Αφροδίτη. Στις αρχές του αιώνα μας στη νεκρόπολη αυτή, που ιδρύθηκε τον 3o π.Χ. αιώνα, βρέθηκαν πάνω από 500 γραπτές επιτύμβιες στήλες, που αποτελούν μοναδικό δείγμα της μεγάλης αρχαιοελληνικής ζωγραφικής. Το ίδιο σπουδαία, και χρονολογικά πιο σημαντική, ήταν η νεκρόπολη της Αθήνας, το Δίπυλον ή ο Κεραμεικός, όπως είναι γνωστό. Στη νεκρόπολη αυτή βρέθηκαν τα περίφημα για το μέγεθός τους νεκρικά αγγεία της γεωμετρικής εποχής, που φτάνουν καμιά φορά τα 2 μ. στο ύψος και είναι διακοσμημένα όχι μονάχα με γεωμετρικά θέματα, αλλά και με παραστάσεις εμπνευσμένες από επικήδειες τελετές κυρίως. Από την αθηναϊκή αυτή νεκρόπολη προέρχονται επίσης τα περίφημα και τόσο γνωστά επιτύμβια ανάγλυφα του εθνικού Μουσείου της Αθήνας· τα ανάγλυφα της Ηγησώς και του Δεξίλεω. Τέλος σπουδαία νεκρόπολη για το είδος των ταφών της, τα ποικίλα ευρήματα της και τη μεγάλη διάρκεια της ζωής της είναι η νεκρόπολη της Βεργίνας στη Μακεδονία. Είναι η μοναδική νεκρόπολη που αποτελείται αποκλειστικά από τύμβους και που συνδέεται άμεσα με τους πολιτισμούς της κεντρικής Ευρώπης του 14ου π.Χ. αιώνα, όπως φαίνεται από τα ευρήματα και το είδος των τάφων. Το στρατιωτικό νεκροταφείο του Άρλινγκτον, στην Ουάσινγκτον, πρωτεύουσα των ΗΠΑ. Γενική άποψη της νεκρόπολης της αιγυπτιακής πόλης Γκίζα, κοντά στο Κάιρο. Τμήμα της νεκρόπολης στην Ιεράπολη της Τουρκίας.